نویسنده: زهرا حسین‌پور، کارشناسی ارشد حقوق بین‌الملل
کارشناس حقوقی مرکز منطقه‌ای داوری تهران
به کارگیری شهادت شهود، به عنوان یکی از ادله اثبات دعوا، در داوری نیز همانند در دادرسی قضایی امری رایج است. ناکافی یا مبهم بودن دلایل و مدارک مورد استناد و یا رد آنها توسط طرف مقابل می‌تواند از عواملی باشد که منجر به توسل به شهادت شهود برای اثبات یا تقویت ادعا یا دفاع در داوری می‌گردد. البته شیوه به کارگیری شهادت شهود در داوری متفاوت از شهادت شهود در دادرسی قضایی است.
در داوری گذشته از آن که در مواردی ممکن است شهادت شهود صرفا به شکل شفاهی استماع شود، غالبا اظهارات شهود به صورت کتبی ارائه می‌شود و سپس به درخواست طرف مقابل و یا تشخیص دیوان داوری در صورت ضرورت این اظهارات در جلسه استماع با حضور شاهد/شاهدان مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. لیکن، در دادرسی قضایی چنانچه شهادت شهود در لایحه کتبی هر یک از طرفین یا طی اظهارات ایشان در جلسه رسیدگی مورد استناد قرار گیرد، پس از تشخیص دادگاه مبنی بر موثر بودن شهادت شهود در دعوا، به موجب رویه عملی قرار استماع شهادت شهود صادر شده و شاهد به جلسه رسیدگی احضار می‌شود.
تفاوت این دو در آن است که در داوری ممکن است دیوان داوری ارزیابی اظهارات شاهد در جلسه استماع را ضروری نداند و به بررسی اظهارت کتبی شاهد بسنده کند، اما در دادرسی قضایی اخذ شهادت شهود لزوما پس از صدور قرار استماع و احضار شاهد به جلسه رسیدگی صورت می‌گیرد. لذا اظهارات کتبی و غیرحضوری شاهد در دادرسی قضایی قابلیت استناد ندارد. نکته دیگر آنکه، در دادرسی قضایی امکان جلب شاهد در برخی موارد (دعاوی کیفری) وجود دارد، این در حالیست که در داوری دعاوی تجاری چنین اختیاری حتی در مواردی که اظهارنامه کتبی شاهد ارائه شده باشد، برای دیوان داوری پیش‌بینی نشده است.
استناد به شهادت شهود به ویژه در داوری اختلافات بزرگ و پیچیده می‌تواند بسیار مفید باشد و داوران را در اتخاذ تصمیمات بهتر یاری دهد.
شاهد، شخص حقیقی است که ممکن است به عنوان یکی از کارکنان یا نمایندگان یک طرف دعوا، که غالبا شخص حقوقی است، و یا به عنوان کارشناس برای ارائه اظهارات و شهادت دادن در یک دعوا حاضر شود.
اگر شاهد/ شاهدان از طریق ارائه اظهارات کتبی شهادت دهند، شهادتنامه کتبی آنها غالباً همراه با لوایح کتبی طرفی که به شهادت شهود استناد کرده، ارائه می‌شود. در صورت وجود اظهارنامه کتبی شاهد، طرف مقابل این فرصت را خواهد داشت که در لوایح بعدی خود یا به صورت جداگانه در مورد آن پاسخ دهد و یا اظهارات شاهد را رد کند.
وجود شهادتنامه کتبی همراه با لایحه کتبی، به دیوان داوری و همچنین طرف مقابل این امکان را می‌دهد تا اظهارات شاهد را، پیش از برگزاری جلسه استماع، مورد مطالعه و تدقیق قرار داده و آمادگی ذهنی لازم برای پرسش و اخذ توضیح از شاهد را داشته باشند. در طی این جلسات ارزیابی شهادت شهود که برگزاری آن در صورت لزوم توسط طرف مقابل درخواست می‌شود و یا دیوان داوری رأسا دستور برگزاری آن را صادر می‌نماید، طرفین و داوران با طرح سوالات و نیز درخواست توضیح راجع به اظهارات شهود نسبت به ارزیابی و بررسی ارتباط و صحت شهادت ایشان در خصوص موضوع اختلاف اقدام می‌نمایند.
شهادت شهود در قواعد داوری بین‌المللی
در بسیاری از قواعد داوری، در خصوص شهادت شهود به عنوان یکی از ادله اثبات دعوا و امکان اخذ آن توسط دیوان داوری مقرراتی پیش‌بینی شده است. به عنوان مثال، قواعد داوری آنسیترال UNCITRAL، قواعد داوری LCIA، قواعد داوری SCC، قواعد داوری بین‌المللی ICC، قواعد داوری بین‌المللی سوئیس و قواعد داوری مرکز منطقه‌ای داوری تهران ((TRAC.
به عنوان نمونه، در زیر به برخی از این موارد اشاره خواهد شد:
براساس بند 2 ماده 25 قواعد جدید داوری بین‌المللی ICC (2021) که درخصوص احراز حقایق پرونده است، دیوان داوری می‌تواند اظهارات شهود، کارشناسان منصوب شده توسط طرفین یا هر شخص دیگر را، در حضور یا در غیاب طرفین، استماع نماید، مشروط بر اینکه مطابق مقررات مربوطه در این قواعد حاضر شده باشند. این قواعد صرف ارائه شهادتنامه کتبی بدون برگزاری جلسه استماع شفاهی را نیز مورد پذیرش قرار داده است.
همچنین، طبق بند 2 ماده 20 قواعد داوری بین‌المللیLCIA نیز دیوان داوری می‌تواند پیش از هر جلسه دادرسی، از هر یک از طرفین بخواهد تا هویت شاهدان و همچنین موضوع شهادت ایشان، محتوای آن و ارتباط آن با موضوعات مطرح در داوری را به صورت کتبی اطلاع دهند.
قواعد داوری SCC نیز مقررات مشابهی در این خصوص پیش‌بینی نموده است. نکته قابل توجه در این قواعد داوری این است که مطابق بند 3 ماده 33، شاهد یا کارشناسی که شهادت وی مورد استناد یک طرف دعوا بوده، ملزم است در جلسه ارزیابی شهادت شهود حاضر شود. چنین مقررهای که به نوعی امکان احضار شاهد به جلسه رسیدگی توسط دیوان داوری را پیش‌بینی نموده است، در سایر قواعد داوری معمول نیست. به بیان بهتر، مطابق بسیاری از قواعد داوری موجود حضور شاهد در جلسه ارزیابی صراحتا الزامی تلقی نشده و صرفا می‌توان از ایشان برای شرکت در جلسه رسیدگی جهت ارزیابی اظهاراتشان دعوت به عمل آورد. در این خصوص قانون داوری تجاری بین‌المللی ایران نیز در ماده 25 حضور کارشناسان در جلسه استماع پس از تقدیم گزارش کتبی را الزامی تلقی نموده، لیکن سایر برای شهود چنین الزامی وجود ندارد.
قواعد داوری مرکز منطقه‌ای داوری تهران TRAC نیز در بند 2 ماده 28 خود مقرر می‌دارد: « شهود، از جمله شهود کارشناس، که توسط طرفین برای ادای شهادت در خصوص هرگونه موضوع متنازع‌فیه یا موضوع کارشناسی به دیوان داوری معرفی می‌شود، می‌تواند هر فردی باشد، صرف نظر از اینکه این فرد طرف داوری بوده یا به هر نحو با طرف داوری مرتبط باشد. شهادتنامه شهود، از جمله شهود کارشناس، می‌تواند به صورت کتبی بوده و به امضای ایشان برسد، مگر اینکه دیوان داوری به نحو دیگری مقرر دارد.»
ساختار شهادتنامه کتبی در داوری بین‌المللی
در خصوص شکل و ساختار شهادتنامه کتبی قواعد خاصی وجود ندارد، اما دستورالعمل IBA که در زمینه اخذ دلیل در داوری بین‌المللی مقرراتی را ارائه داده است، راهنمایی‌های مفیدی در خصوص مواردی که باید در شهادتنامه کتبی گنجانده شود و چگونگی ارتباط آنها با ارزیابی شفاهی در جلسه دادرسی را در بر می‌گیرد که در این بخش، نگاهی به این موارد خواهیم داشت.
شهادتنامه کتبی معمولاً از ساختاری مشترک که به چندین قسمت تقسیم می‌شود پیروی می‌کند. براساس بند 5 ماده 4 قواعد IBA یک شهادتنامه کتبی باید شامل بخش‌های زیر باشد:
- نام کامل و آدرس شاهد، اظهاراتی درباره ارتباط حال یا گذشته (در صورت وجود) وی با هر یک از اصحاب دعوا، و شرح پیشینه، توانائی‌های حرفه‌ای، تحصیلات و سوابق او، البته در صورتی‌که چنین توضیحاتی با اختلاف یا محتوای اظهارات وی مرتبط باشد.
- شرح تفصیلی و کامل رویدادها، و منشاء اطلاعات شاهد از آن رویدادها در حدی که برای ارائه ادله توسط شاهد کفایت کند. اسنادی که شاهد به آن استناد می‌کند، چنانچه تا آن زمان تسلیم نشده باشد، باید ارائه شود؛
- توضیحی در خصوص زبان اصلی شهادتنامه و تعیین اینکه شاهد در نظر دارد شهادت خود را در جلسه استماع ادله به چه زبانی ارائه کند؛
- تایید صحت اظهارات درون شهادتنامه خود؛ و
- امضای شاهد، تاریخ و محل تهیه شهادتنامه.
اطلاعات ارائه شده در شهادتنامه کتبی منحصر به این لیست مندرج در قواعد IBA نیست و اطلاعات دیگری نیز ممکن است در شهادتنامه کتبی ارائه شود؛ مواردی همچون عکس شاهد/شاهدان و یا خلاصه‌ای کلی از رویدادهایی که پیش از بروز اختلاف رخ داده‌اند، به ویژه در پرونده‌هایی با اطلاعات جزئی بسیار زیاد و پیچیده، برای آنکه به داوران کمک کند تا بر جنبه‌های اصلی شهادت تمرکز نمایند و ارتباطی منطقی میان اظهارات شاهد و موضوع مورد اختلاف جهت تصمیم‌گیری نهایی بیابند.
مداخله وكیل یا مشاور حقوقی در تنظیم شهادتنامه کتبی
به طور کلی ممنوعیتی برای اخذ مشورت و کمک از وکیل یا مشاور حقوقی در تنظیم شهادتنامه وجود ندارد. یک شهادتنامه کتبی برای آنکه به نحو منطقی، موثر و قابل استناد نگارش شود و بر اطلاعاتی مرتبط با موضوع اختلاف متمرکز باشد، لازم است که تحت نظر یک وکیل یا مشاور حقوقی با تجربه تنظیم شود. کمک و راهنمایی مشاور حقوقی در تهیه شهادتنامه، شاهد را قادر می‌سازد تا روی موضوعات مربوطه متمرکز شود، و از این طریق اظهاراتی مفید برای روند تصمیم‌گیری را در اختیار داوران قرار دهد.
براساس دستورالعمل IBA راجع به اخذ دلیل (2020) نیز طرفین اختلاف و نمایندگان آنها می‌توانند با شهود درباره اظهاراتشان گفتگو نمایند (ماده 4.3). همچنین در دستورالعمل IBA راجع به نمایندگی طرفین (2013) چنین آمده است: نماینده طرف [اختلاف] می‌تواند در تهیه شهادتنامه به شهود و در تهیه گزارش‌های کارشناسان به آنها کمک نماید (ماده 20).
به طور کلی، وکیل یا نماینده حقوقی از بحث و گفتگو راجع به شهادتنامه کتبی با شخص شاهد منع نشده است. همچنین، مشاور به عنوان یک متخصص داوری، باید بهتر بداند که اظهارات شاهد چه ساختاری داشته باشد و می‌تواند شاهد را از این نظر راهنمایی کند. اما نمی‌تواند شاهد را وادار نماید که گزارشی نادرست از واقعیت‌ها ارائه دهد. وکیل حتی می‌بایست وی را از ارائه اظهارات خلاف واقع نیز منع کند. این موضوع در ماده 11 دستورالعمل IBA راجع به نمایندگی طرفین نیز مورد اشاره قرار گرفته است.علاوه بر این، مشاور نباید شهادتنامه را بنویسد؛ به عبارت دیگر، نباید آنچه ممکن است اظهارات شاهد باشد را بنویسد و سپس از شاهد بخواهد که همان را تأیید و امضا کند. بنابراین نقش مشاور یا وکیل در تهیه شهادتنامه کتبی به ارائه راهنمایی و کمک محدود می‌شود، البته ممکن است در مواردی قانون مقر داوری چنین نقشی را منع کرده باشد و مشاور یا وکیل مجاز به ارائه کمک یا راهنمایی به شاهد در تنظیم شهادتنامه کتبی نباشد.
نتیجه‌گیری
شهادت شهود در داوری عموما به شکل شهادتنامه کتبی ارائه می‌شود. در اکثر داوری‌های بین‌المللی، پس از دریافت شهادتنامه کتبی جلساتی برای ارزیابی شفاهی اظهارات شاهد توسط اعضای دیوان و وکلای طرف مقابل نیز برگزار می‌شود. لیکن، امکان برگزاری جلسه استماع اولیه شهادت شهود پیش از تنظیم و ارائه شهادتنامه کتبی، که حاوی اظهارات شاهد در جلسه استماع خواهد بود، در قواعد داوری منع نشده است. به طور کلی می‌توان گفت، اکثر قواعد داوری درخصوص شیوه اخذ شهادت شهود مقررات مشابهی را پیش‌بینی نموده‌اند و در خصوص اینکه شهادتنامه کتبی باید حاوی چه اطلاعاتی باشد و چگونه و توسط چه کسی نگارش شود، اختلاف‌نظر یا رویه وجود ندارد. اما حدود و ثغور اعتبار دلیل شهادت در حل و فصل یک اختلاف تعیین نشده است و به نظر می‌رسد، تشخیص درستی و قابلیت پذیرش اظهارات شاهد و مطابقت آن با اوضاع و احوال پرونده برعهده داور است.
Leave A Comment